"İstiqlalımıza təcavüzə qarşı ilk əvvəl üsyana qalxan özüm olacağam"

Bu sözlərin müəllifi olan Rəhim bəy Vəkilov İstiqlal Bəyannaməsinin mətnini öz əli və qələmilə yazıb

1918-1920-ci illərdə mövcud olmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulmasında xüsusi rolu olanlardan biri də tanınmış siyasi xadim Rəhim bəy Vəkilovdur (1898-1934). Onun həyat və fəaliyyətini araşdıran İsmayıl Umudlu R.Vəkilovun qısa, ancaq mənalı ömrü barədə müəyyən qənaətlərə gəlir. O, keçmiş Qazax mahalının Salahlı kəndində mülkədar ailəsində anadan olub. Böyük bacısının həyat yoldaşı yazıçı-pedaqoq Abdulla bəy Divanbəyoğlunun təkidilə atası 12 yaşlı Rəhimi Bakıya göndərir. Burada Abdulla bəy onu texniki təmayüllü Realnı Məktəbə qoyur. Məktəbdə oxuduğu illərdə bacısıgildə yaşayır, kəndə yalnız yayda gələrdi: "Rəhim bəyin rəssamlığa şövqü vardı, gözəl rəsm əsərləri çəkərdi. Çoxları onu gələcəyin böyük bir rəssamı kimi görürdü". O, məktəbin tam kursunu 1916-cı ildə bitirir, siyasət aləminə erkən atılır: "Hələ 1914-cü ildə Realnı məktəbin 5-ci sinfində oxuyarkən şagird təşkilatının işində yaxından iştirak edir. Bu təşkilatın fəalları arasında Kəbirlinski qardaşları, Məmməd Məmmədov, Mirzə Davud Hüseynov, Məmmədhəsən Baharlı da vardı. Təşkilatın işi əsasən ictimai xarakter daşıyırdı: onlar kasıb tələbələrə kömək, qarşılıqlı yardım kassası işi, xalq nağılları, mahnıları və atalar sözlərinin toplanması ilə məşğul olurdular. Bu zəmində yetişən həmin gənclər müharibənin sonlarında artıq siyasi məsələlərə keçmişdilər".

R.Vəkilov 1916-17-ci illərdə rus-tatar məktəbində xalq müəllimi işləyir, təşkilatla əlaqəsini üzmür: "Təşkilat artıq "Ümumqafqaz tələbə təşkilatı" adlanmağa başlamışdı. Sonra təşkilat milli əlamətə görə parçalanır. Türk qrupu Müsavat Firqəsinin tərkibində işləməyə başlayır. Təşkilatda çalışarkən Rəhim bəyin milli-demokrat yönümlü milliyyətçi baxışları formalaşır. Həmin vaxtlar Gəncədə Nəsib bəy Yusifbəylinin Türk Ədəmi Mərkəziyyə Partiyası yaradılır. Siyasi işlə məşğul olmaq üçün siyasi platforma tələb olunurdu. Bu tələbə təşkilatı federalistlərin başçılarını qəbul edir. 1917-ci ildə Müsavat və Türk Ədəmi Mərkəziyyət partiyaları vahid təşkilatda birləşirlər. 1917-ci il sentyabrın 21-31-də keçirilən qurultayda birgə yaradılan Mərkəzi Komitəyə M.Ə.Rəsulzadə, M.H.Hacınski, R.Vəkilov, X.Rəfibəyli, N.Yusifbəyli, Ş.Rüstəmbəyli, M.Vəkilov, A.Ağazadə və M.Axundov daxil olurlar. Gənc Rəhim bəyin tanınmış siyasi xadimlərlə birlikdə MK-da təmsil olunması milli-demokratik hərəkatdakı xidmətlərinin məntiqi nəticəsi idi". R.Vəkilov 1918-ci ilin əvvəlində Müsavat Partiyasına daxil olur, buradan Zaqafqaziya Seyminə seçilir. O, Seymdə Azərbaycan fraksiyasının başında duran divanın üzvü idi: "Divana daxil idi: rəis - M.Ə.Rəsulzadə, müavinlər-N.Yusifbəyli və M.Cəfərov, katiblər-M.Mahmudov və R.Vəkilov. Maraqlıdır ki, Rəhim bəy Seymdə hazırladığı sənədlərdə soyadını daha çox "Kosalı" kimi qeyd etməyə başlayır.
Azərbaycanın istiqlalı elan ediləndə məşhur İstiqlal Bəyannaməsinin mətni katib Rəhim bəyin əli və qələmilə yazılmışdı, bəyannamənin altına imza atanlardan biri də Rəhim bəy idi".

Nuru Paşanın gəlişindən sonra Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin əleyhinə çıxan, onun Osmanlıya birləşdirilməsini təbliğ edən ittihadçılar və sair ünsürlərlə Azərbaycan istiqlalının tərəfdarı olan müsavatçılar arasında mübarizə qızışanda gənc Rəhim bəy bu kəskin məsələnin müzakirə edildiyi Milli Şuranın tarixi 17 iyun 1918-ci il iclasında alovlu nitqlə çıxış edir: "Onun çıxışını sonralar M.Məmmədzadə özünün "Azərbaycan istiqlalı və Müsavat" kitabında misal gətirib. Rəhim bəy deyirdi:

"Nəsib bəyin Müsavat adından elədiyi təklif ehtimal ki, Müsavat firqəsinin çəkildiyi son səngərdir və yalnız zərurətdən irəli gəlib. Mən isə şəxsən bədbin bir hissiyyata qapılaraq hər halda ikinci nəticənin intizarındayam. Bu vaxtadək türklük və türk məhəbbətilə yaşayan ziyalı gənclərlə Osmanlı türk qardaşlarımız arasında daima rus çinovnikləri qapısında baş əyən qara qəlbli, çinovnik tinətli insanlar peyda olublar. Bu xainlər dünən bizə karvansarayda yer göstərdilər. Lakin iş onların mərhəmətinə qalsa, karvansaray azdır, bizi qaranlıq zindanlar gözləyir. Çünki məmləkətin ürəyi təmiz və niyyəti pak qüvvələri həmişə rəsmi mərtəbələrdən uzaqda dayanmışlar. Çünki qaranlıq zindanlarda millətin iradəsi, əzmi, müqəddəs müharibə istəyi tərbiyə olunur... Təklif edirəm ki, kabinənin istefasını qəbul edək, sonra rəisimizə tapşırılsın ki, öz inandığı bir adama yeni hökumət təşkilini tapşırsın. Yeni təşkil olunacaq hökumətə azadlıqdan əldə edilən bütün əsasları mühafizə etməsi və onlara sadiq qalması şərtilə tam səlahiyyət verək ki, məmləkəti idarə edib yaxın zamanlarda Müəssislər Məclisi çağrılsın və bu ixtiyarını heç kəsə könüllü surətdə təslim etməyərək ən qiymətli bir əmanət kimi saxlasın. Və yalnız qüvvəyə, süngüyə təslim olsun... İstiqlalımıza qarışa biləcək təcavüzə qarşı ilk əvvəl üsyana qalxan özüm olacağam".

Araşdırmaçı bu qənaətdədir ki, fəal siyasi xadim kimi özünü təsdiq etməyi bacardığından R.Vəkilov 1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan parlamentinə deputat seçilir. 1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan parlamentinin təntənəli açılışı zamanı parlamentarizm ənənəsinə uyğun olaraq ən gənc deputat kimi parlamentin katibi seçilmişdi. Gözəl natiqlik qabiliyyəti olan Rəhim bəy parlamentin çalışqan deputatlarından sayılıb: "Parlamentin arxivində onun şəxsi işi arasında 1919-cu il fevralın 6-da paşa ilə Qazaxda olarkən qarın yatalağına tutulduğu və buna görə ləngiyəcəyi barədə Divani-rəyasətə ünvanlanmış bir ərizəsi var. (Onda Qazaxda bir ay yatmış, həkimlərin sayəsində həyata qaytarılmışdı). O, parlamentdəki fəaliyyətilə eyni zamanda hökumətin orqanı olan "Azərbaycan" qəzetinin redaksiya heyətinə daxil idi, qəzetin səhifələrində vaxtaşırı olaraq yazılarla çıxış edirdi. R.Vəkilovun etiraf etdiyinə görə, 1920-ci ilin fevralına qədər "solçu müsavatçı" olub. Lakin hər halda siniflər arasındakı fərqə milliyyətçilik prizmasından baxırdı. Parlamentin tribunasından etdiyi çıxışlarından birində deyirdi: "Bizim firqəmiz fəhlələrdə sinif hissindən başqa bir də milli hiss oyadacaqdır. Onlar artıq qoymayacaqlar beynəlmiləliyyat adı ilə kəndlilərini aldatsınlar". O, Əliheydər Qarayevlə birlikdə Əli Bayramovun qətli barədə sorğu ilə hökumətə müraciət edən deputatlardan biridir. Bu arada onun partiya ilə münaqişəsi baş verir, nəticədə Rəhim bəy deputat səlahiyyətlərini yerə qoyur və parlamentdən gedir. Lakin bununla bərabər partiyada işini davam etdirir, partiya rəhbərliyinin "kəndli-torpaq məsələsinə" dair ayrı-ayrı tapşırıqlarını yerinə yetirir.

Sovetləşmədən 20-25 gün əvvəl Rəhim bəy Hacınskinin sovet hakimiyyətinə oriyentasiya götürən qrupuna qoşulur. 1920-ci ilin aprelində Qızıl Ordu Azərbaycana doğru irəliləyəndə ordununun inqilabi şurası ilə danışıqlar aparmaq üçün Rəhim bəy bir neçə nəfərlik deputat qrupunun tərkibində bolşeviklərlə müştərək işin şərtləri barədə danışıqlar aparmaq üçün Şimali Qafqaza Orconikidzenin yanına gedir. Parlament qrupu Pyatiqorska gəlib çıxır. Nümayəndələr Kirovla görüşürlər, Bakıdan gələn bu nümayəndələrlə danışıq olmur, deyirlər ki, Orconikidzenin qayıtmasını gözləmək gərəkdir. Onlar həbs edilir, bir aydan sonra buraxılırlar. Bu vaxt artıq Bakıda aprel çevrilişi baş vermişdi. Məkrli bolşevik siyasətçilərin qarşısında uğursuzluğa düçar olan gənc Azərbaycan siyasətçiləri ağır mənəvi əzginlik içində yalnız mayın sonlarında Bakıya - istiqlalını qeyb etmiş vətənlərinə dönə bilirlər. Azərbaycan sovetləşdikdən sonra R.Vəkilov siyasi fəaliyyətini dayandırmayaraq gizli işə keçən müsavatçıların sırasında idi. Bəzi məlumatlara görə, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Bakıdan qaçışını təşkil edənlərdən biri Rəhim bəy olub. Rəhim bəy ali təhsil almaq qərarına gələrək 1922-ci ildə ADU-nun şərq fakültəsinə daxil olur. Rəhim bəy gizli Müsavatda 1921-ci ilin sonlarından işləməyə başlayıb. Onu bu işə Mirzə Bala Məmmədzadə qoşur. 1921-ci ilin sonları 1922-ci ilin əvvəllərində Mirzə Balanın tapşırığı ilə siyasi kampaniyada yaxından iştirak edir və türk ziyalıları arasında iş aparır. Onun təşəbbüsü ilə bu kampaniyaya keçmiş müsavatçılardan Seyid Hüseyn, Nərimanbəyli və Kərbəlayı Vəli Mikayılov cəlb olunurlar. 1920-ci ilin iyulunda Müsavat MK yanında siyasi işlər komissiyasının rəhbəri təyin edilir. AzFk Məxfi Şöbəsinin 1923-cü il aprelin 5-dən başlayaraq və 1924-cü il fevralın 18-dək olan dövrü əhatə edən "qayət məxfi" qrifli memorandumunda R.Vəkilovun sovetləşmənin ilk illərində ciddi müşahidə altında saxlandığı görünür". 1923-cü ilin yayında müsavatçıların ilk kütləvi həbsləri nəticəsində MK-nın iki nəfər üzvü - Əbdül Vahab Məmmədzadə (Yurdsevər) və Məmməd Sadıq Quliyev, Rəhim Vəkilov və başqaları tutuldular.

 Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 19 may.- S.14.