Füzuli yalnız Azərbaycan xalqının, yalnız öz əsrinin deyil, bütün bəşəriyyətin, renesans dövrünün, böyük sənətin böyük oğludur. Əsrlərdir ki, mədəniyyət dünyasında şeir, sənət anlaşılan, sevilən hər bir ölkədə və cəmiyyətdə bu böyük dahinin adı iftixarla yad edilir və əbədi olaraq yad ediləcəkdir.

Füzuli sənətinin qüdrətini, miqyasını, məziyyətlərini təhlil və təyin etmək bir nəfərin, bir elmi məktəbin, hətta bəlkə də bir elmi nəslin işi deyildir. Bu böyük və şərəfli vəzifə ədəbiyyat, sənət, dil, fəlsəfə elmlərinin qarşısında durmaqda və həllini gözləməkdədir.

Azərbaycanı şeirə Səməd Vurğun gətirdi. Səməd əlli yaşında dünyada tanınan şair oldu, bir zaman onu bəyənməyən, şeirlərinə dodaq büzüb, eh, nədir ki, mən ondan yaxşısını yazacağam, deyən lovğalar elə yerində saya-saya qaldılar.

***

Səməd Vurğun sağlığında Azərbaycan şeirini bütün dünyada yayan canlı tribuna olmuşdur. O, sözün əsl mənasında vətəninin, elinin, üstündə boya-başa çatdığı torpağın vurğunu idi. İndiyədək ədəbiyyatımız tarixində onun böyük ustalıqla vətənimizin poetik xəritəsini çəkən, canlı, əlvan, rəngarəng boyalarla bəzədilmiş ölməz sənət tablosunu xatırladan “Azərbaycan” şeiri səviyyəsində ikinci bir şeir yazılmayıb və bəlkə gələcəkdə də yazılmayacaq. Adamların Azərbaycan vətənimdir sözlərini deməkdən çəkindiyi bir vaxtda “El bilir ki, sən mənimsən, yurdum, yuvam, məskənimsən” hökmünü ancaq S.Vurğun kimi böyük vətənpərvər, mərd, mübariz bir şəxsiyyət verə bilərdi.

Səməd Vurğun heç vaxt kağız korlamayıb. Onun şeirləri qələmindən çıxan kimi dərhal bütün ölkəyə yayılırdı, dillərdə əzbərə çevrilirdi.

Mirzə Cəlil məzlum Şərqin böyük ədibidir, “Anamın kitabı” həqiqət kitabıdır.

Mirzə Cəlil kimi o zaman xalqa yaxın olan ədib tapmaq çətindir, amma onun qədər asan, sadə, təbii yazan da yox idi. Bəs bu cavanlar niyə ədəbiyyatımızı, mədəniyyətimizi pis öyrənirlər, görüb-götürmürlər? Bəzi cavan alimlərin də əsərini oxuyanda, ya da özünə qulaq asanda, görürsən, sözündən bu çıxır ki, elə hər şey məndən başlayır. A bala bəs səndən əvvəl yazb-pozanlar harda qaldı?

Yarım əsirlik kəskin mübarizədən sonra realizm – həyat üslubu qalib gəldi. Axundovun başladığı şərəfli işi davam və inkişaf etdirən böyük ədiblər yarandı. Bunların içində Ə.Haqverdiyev və Mirzə Cəlilin (Molla Nəsrəddinin) mövqeyini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bizim yeni nəsrimizdə realizm üslubu çox haqlı olaraq, bu iki demokratik ədibin adı ilə adlandırılır.

Dildə sadəlik, xəlqilik, danışıq dilinin bütün gözəlliklərini ədəbi dilə gətirmək, novellanı şirin, rəngarəng, duzlu maneralarla yazmaq, hər bir obrazın özünə münasib qısa dialoq vermək, izahdan qaçmaq - ədiblərin bədii xüsusiyyətidir. Haqverdiyevin dialoqlarındakı təbiilik, hazırcavablıq, qısalıq, formaca müxtəliflik sovet nəsirləri üçün nümunədir.

İsmayıl bəy Qutqaşınlının 1835-ci ildə Varşavada çap olunan fransızca hekayəsi, bədii nəsr tariximizdə Avropa səpgisində yazılmış ilk hekayə sayıla bilər.Bu hekayədə diqqəti cəlb edən cəhət, Avropa romantik stili ilə Şərq nağıl və əfsanələrinə məxsus olan bakirliyin, spesifakanın, nəzakət qaydaları təsvirinin qəribə birliyidir. Tərənnüm olunan məhəbbətin təmizliyi, müqəddəsliyi ilə yanaşı, real zəminəsi, həqiqi imkanları, məişət ilə şərtlənməsi verilir.

O, keçən əsrin ortalarında feodal-patriarxal, müstəmləkə Azərbaycanının zülmətli üfüqlərində öz ölməz əsərləri və zəngin fikirlərilə bir günəş kimi parladı. Axundov, Azərbaycan xalqının və bütün məzlum Şərqin ingilis-amerikan imperializmi əsarətindən, qurtarması, müsəlman fanatizmindən, Şərq ətalətindən xilas olub mədəniyyət, nicat və inkişaf yoluna düşməsi üçün böyük rus xalqının, qabaqcıl rus mədəniyyətinin həlledici rolunu hələ o zaman görüb göstərmişdir.

Süleyman Sani xalqımızı, həyat və məişətimizi çox gözəl bilirdi. Yalnız ictimai hadisələrdə deyil, təbiət səhnələrində də tarixi görür, xalqdan, məişətdən bir əlamət duyurdu. Süleyman Sani yaradıcılığında hiss, həyəcan üstündür, yəni ədibin çırpınan ürəyini, hadisə boyunca kədərini, sevincini, nifrətini və ya qəzəbini görürük. O, yalnız əli ilə deyil, həm də çırpınan qəlbilə yazırdı.

Azərbaycan teatr tarixində, sovet ədəbiyyatı və mədəniyyətitarixində mühüm bir hadisəolan və Süleyman Saninin şəxsi iştirakı ilə yaranan və inqilabi təbliğat yolunda çox faydalı, tərbiyəvi iş görən “Tənqid və təbliğ” teatrı ədib üçün böyük yaradıcılıq tələbləri qoydu və imkanlar açdı.

Nəriman Nərimanov, dövrünün yorulmaq bilməyən, xalqına, vətəninə sədaqət və səmimiyyətlə xidmət edən fədəkarmücahidi idi. Onun əsərləri XX əsr realist demokrat ədəbiyyatımızın yaxşı nümunələri kimi həmişə yaşayacaqdır.

Tolstoyun sənətkar dühasının parlaq məhsulu və eləcə də bütün sənət xəzinəsinin ən gözəl əsərlərindən biri məşhur xalq epopeyası “Hərb və sülh” romanıdır. İndiyə qədər ədəbiyyatda misli görünməmiş bu romanda dahi ədib öz nəzəri görüşlərinə zidd gedərək bədii lövhələrlə göstərir ki, tarixi “seçilmişlər” yox, məhz xalq yaradır.

Mehdi ədəbiyyatın qeyrətini çəkəndir.Mehdinin əsərləri hələ otuzuncu illərdən yayılmağa, diqqəti cəlb etməyə başlamışdı. Onun bir sıra həcmcə xırda, mövzu etibarilə əhəmiyyətli, məzmunca zəngin hekayələrindən istedadlı gənc bir qələm sahibinin səsi gəlirdi. Mən deyərdim ki, bu üslub hər kəsdən əvvəl Mehdinin öz orijinal üslubudur. Həm zəngin klassik ənənələrimizin, həm sürətlə inkişaf edən indiki ədəbiyyatımızın, həm də inqilabimübarizə ilə zəngin müasir, canlı həyatımızın üzvi vəhdəti zəminəsində yaranan, sosialist realizmi istiqamətində inkişaf edən, özünəməxsus keyfiyyətlərlə seçilən bir üslubdur.

Yaradıcılıqda realist olmaq istəyənlər heç bir zaman axtarış və tədqiqatdan yorulmamalıdırlar. Yalnız istedad ilə kifayətlənənlər, öyünənlər yanılırlar. Həyat həqiqətinin dürüst inikası ancaq uzun, inadlı zəhmətin, bir məktəbli kimi ehtiraslı öyrənmə prosesinin nəticəsində əldə edilir.

Seyid Hüseyn də, Süleyman Sani də, Nəriman Nərimanov da müəllim-ədib, yaxud ədib-müəllim olmuşlar. Xüsusilə, məktəbi, tərbiyə, təlim işini çox sevirmiş, ömürlərinin mühüm hissəsini buna sərf etmiş, bədii əsərlərində də bu aləmi məhəbbət, məharətlə təsvir etmişlər.

Haqverdiyev yeriyən Azərbaycançıdır.

Bir institutun görə bilmədiyi işi Firidunbəy Köçərli görmüşdür.

Müşfiq nakam şairdir.

Böyük sənətkarlar Nizamidi, Füzulidi, Sabirdi, bizim kimilər isə sadəcə yazardı, söz fəhləsidi.

Yadında yaxşı saxla! Mühazirələri universiteti bitirəndən sonra da kitablardan oxuya biləcəksən. Bəlkə mənim mühazirəmdən daha sanballı kitablar, məqalələr də tapıb oxuyacaqsan. Amma məni, yəni mənim kimi müəllimləri tapa bilməyəcəksən. Biz ömür yolumuzu danışanda da, ailə-məişət söhbəti eləyəndə də, sizə yol göstərmək, istiqamət vermək məqsədi daşıyırıq. Bəlkə gələcəkdə kitablarda oxuduqlarınızla yanaşı, bizim həyat təcrübəmiz də sizə gərək oldu.

Əsilsiz it leş başında öz sahibini tutur, ona hücum eləyir. Əsilsiz adamlar da iş başına keçən kimi qudurur. Onu bu mərtəbəyə qaldıran xalqın qəniminə, başının bəlasına çevrilir. Belə adamları vəzifəyə qoymaq cinayətdir.

Həmişə dostluqda belə möhkəm olun, çətinanlarda bir-birinizi qoruyun, bir-birinizə dayaq durun. Aranıza nifaq, təfriqə salmağa qoymayın. Birlik olmasa, Azərbaycan ziyalısı öz milli-bəşəri borcunu, vətəndaşlıq funksiyasını heç vaxt yerinə yetirə bilməyəcək. Səhvlərə yol verməyin. Bizim nəsil bunu bacarmadı. Ona görə də hələ də ağrısı kəsilməyən qanlı faciələrə düçar olduq.

Həyat hadisələri ədəbiyyata bir hadisə, bir fakt kimi lazım deyil. Bu mənada faktlar, hadisələrlə elmi tədqiqat daha çox maraqlanır. Ədəbiyyatda, səntdə isə bu hadisələrin natural təsviri yox, necə deyərlər, onların şirəsi, poeziyası, yüksək poeziyası lazımdır.

Uşaq nə görür onu götürür, nə eşidir onu yadında saxlayır. Biz balalarımızı öz əlimizlə bədbəxt edirik, kor qoyuruq. Bununla təkcə özümüzə yox, cəmiyyətə, ölkəmizin gələcəyinə zərbə endiririk. Təhsil, tərbiyə xüsusi diqqət, qayğı tələb edən, böyük strateji əhəmiyyəti olan spesifik bir sahədir. Ona laqeyd yanaşmaq xalqa, millətə xəyanətdir.

Cəmiyyət, insan həyatınə qədər müxtəlif, zəngindirsə, onun bədii inikasını verməli olan sənətin də tarixi o qədər əlvan və zəngindir. Əsl ədəbiyyatın tarixində cəmiyyətin öz tarixini, maddi və mənəvi nemətlərini yaranma istifadəedilmə tarixini müşahidə etmək mümükündür.

Hər bir tipik bədii obrazda yazıçının özü var. Bu baxımdan Bahar elə mənim özüməm.